Süt Sigirlarinda Dogum, Buzagilama, Tohumlama ve Sürüden Ayrilma Kayitlari
1AMAÇ:
Soykütügü sisteminin yürütülebilmesi için gerekli olan kayitlarin, düzenli ve bir örnek tutulabilmesinin saglanmasi bu talimatin amacidir.
2 TUTULMASI GEREKEN ASGARI KAYITLAR:
a)
Soykütügü sistemi içerisindeki bir inekten dogan hayvanlarin, sistemin gerektirdigi asagidaki bilgilerinin toplanmasi ve buzaginin bilgi islem merkezi tarafindan Ek 1deki gibi dogum bildirim formu ile belgelendirilmesi gerekir
- Soykütügü numarasi
- Dogum tarihi
- Dogum tipi (normal, zor)
- Dogum sekli (tekiz, ikiz vb.)
- Ana ve baba no
b) Her inek için laktasyonunun baslamasini saglayan ve süt verim denetlemesi sonuçlarinin girilebilmesini saglayacak buzagilama olayinin asagidaki bilgileri içerecek sekilde tespiti yapilmalidir.
- Buzagilama tarihi
- Buzagilama tipi (normal, zor)
- Buzagilama sekli (tekiz, ikiz vb.)
c) Soykütügü sistemi içerisindeki her hayvanin tohumlanmasi ile ilgili asagidaki bilgilerin tespitini içerecek bilgi edinme sisteminin olusturulmasi gerekir.
- Tohumlanan hayvanin numarasi
- Tohumlayan boganin adi
- Tohumlayan boganin numarasi
- Tohumlama tarihi
- Tohumlama sayisi
- Tohumlayicinin adi soyadi veya kodu
d) Soykütügü sistemi içerisindeki bir isletmede bulunan hayvanlarin sürüden çikislari
durumunda asagidaki bilgilerin tespitini içerecek bilgi edinme sisteminin
olusturulmasi gerekir.
- Hayvanin numarasi
- Sürüden çikis tarihi
- Sürüden çikis sebebi: Damizlik satis, kasaplik satis, ölüm, diger vb.
3 Yetki: Temel esaslari içeren faaliyetleri yürütme ve bu bilgileri edinme yetkisi, soykütügü sistemini yürütmeye yetkili kurulusa aittir. Soykütügü sistemini yürütmeye yetki almak üzere Bakanliga müracaat eden kurulus bu faaliyette yararlanacaklari imkanlari ve bilgi edinme sistemini açikça tanimlamak ve çalismalarini tarafsizlik ve objektiflik ilkelerine uygun olarak gerçeklestireceklerini taahhüt etmek zorundadirlar.
4 Çalisma Kurallari: - Bu faaliyetlerde yer alan bilgilerin toplanmasi en fazla 1 aylik araliklarla gerçeklestirilecektir.
- Elde edilen bilgilerin güvenilirligi saglanmalidir.
Soykütügü Belgesi
1 Amaç:
Soykütügüne kayitli sigirlara, kayit niteliklerine bagli olarak belge verilmesi islemlerinin düzenlenerek birörnek hale getirilmesi bu talimatin amacidir.
2 Yetki:
- Soykütügü belgesi düzenleme yetkisi, Bakanlik ve Bakanligin yetki verdigi kurulusa aittir.
- Soykütügü belgesi düzenlenmesi, Türkiyede tek bir merkezde yapilir. Düzenlenen belgeler belge talep eden ve soykütügü sistemini yürütmeye yetkili kurulusa verilir.
- Belgelerde, düzenleyen ve soykütügü sistemini yürüten kurulusun imzasi ve mühürü olmalidir. Aksi halde belgenin hiçbir geçerliligi yoktur.
3 Temel Esaslar:
- Bir sigirin belge alabilmesi için mutlaka kendisinin, annesinin ve babasinin soykütügüne kayitli olmasi gerekir.
- Belge alacak sigirin soykütügünde bulunmasi gereken asgari bilgileri de sunlardir:
- Soykütügü numarasi
- Dogum tarihi
- Cinsiyeti
- Irki
- Baba numarasi ve dogum tarihi
- Ana numarasi ve dogum tarihi
4 Soykütügü Belgeleri:
a) Safirk Sertifikasi:
Hem kendi hemde soylarinin süt verim bilgileri olmayip, sadece temel esaslarda belirtilen bilgilere sahip hayvanlara talep edilmesi halinde Safirk Sertifikasi adi altinda ve Ek 1de bulunan belgeye benzer bir belge düzenlenir.
b) Damizlik Belgesi:
Temel esaslarda belirtilen bilgilerle birlikte süt verim ve/veya damizlik degerine sahip olan sigirlara Damizlik Belgesi adi altinda Ek 2de bulunan belge düzenlenir.
5 Damizlik Belgesinde Bulunacak Asgari Veriler:
- Sigirin soykütügü numarasi,
- Dogum tarihi,
- Cinsiyeti,
- Irki,
- Baba numarasi ve dogum tarihi,
- Ana numarasi ve dogum tarihi,
- Ananin ve/veya anneannenin süt verimleri,
- Hayvanin dogdugu ve son bulundugu isletme sahibinin adi ve adresi,
- Belgeyi düzenleyen ve onaylayan kurumlarin mührü ve onaylayan sahsin adi, imzasi.
6 Damizlik Belgesi Düzenlemede Aranan Kosullar:
a) Ineklerde ve Genç Sigirlarda Aranan Kosullar:
Soykütügüne kayitli inek ve genç sigirlara damizlik belgesi verilebilmesi için asgari su bilgilere sahip olmasi gerekir:
- Hayvanin kendisi veya annesi veya anneannesine ait en az bir laktasyon süt verimi biliniyor olmali,
- Hayvanin kendisi veya annesi veya anneannesine ait süte göre damizlik degeri biliniyor olmali,
- Hayvanin babasi, suni tohumlama bogasi veya annesinin (babaanne) en az bir laktasyon süt verimi bilinen tabii tohumlama bogasi olmalidir.
b) Tosun ve Bogalarda Aranan Kosullar:
Soykütügüne kayitli tosun ve bogalarda damizlik belgesi verilebilmesi için asgari su bilgilere sahip olmasi gerekir:
- Bogalarin damizlik degeri tahmin edilmis olmali,
- Tosunlar, ineklerde aranan sartlara sahip olmali.
Islah Programi
1 Amaç:
Türkiyede ihtiyaç duyulan denenmis (yavru verimlerine göre degerlendirilmis) kaliteli boga yetistirmek amaciyla uygulanacak döl kontrolü (yavru testi veya progeny test) çalismalarini düzenlemek ve yönlendirmek bu talimatin amacidir.
2 Yetki ve Sorumluluk:
Damizlik boga yetistirme, test etme, seçme, bu bogalardan sperma üretme ve pazarlama, test edilmekte olan ve denenmis boga spermalarinin kullanilmasini düzenleme yetki ve sorumlulugu, Tarim ve Köyisleri Bakanligi ile Bakanliktan yetki alan kuruluslara aittir.
Tarim ve Köyisleri Bakanligi yetki verdigi kuruluslarca hazirlanacak islah programini onaylama ve denetleme yetkisine sahiptir.
3 Islah Amaci:
Gelecekte ulasilmasi gerekn verim seviyesi belirlenerek bunu en optimal bir sekilde saglayacak genotip tanimlanir. Bu genotipi elde etme ve populasyonda yayginlastirma yapilacak islah çalismalarinin (islah programinin) amacidir.
Islah çalismalari baslatilirken, öncelikle islahi yapilacak her irk ile ilgili islah amaci belirlenir. Bunun için populasyon analizi ve ekonomik analizlerin yapilmasi gerekir. Yapilan analizler sonucunda bugün ve gelecekte hangi verim özelliklerinin veya özellik gruplarinin (örnegin süt verimi, döl verimi, siniflandirma vb) ekonomik açidan ne kadar önemli olduklari belirlenir; belirlemelere bagli olarak ekonomik agirlik katsayilari hesaplanir. Islahta kullanilacak ölçüt, yapilan hesaplamalar sonucunda bir formül halinde dökümanlastirilir.
Örnek: Holstein Friesian Yetistiriciliginde islah amaci:
Laktasyonda (305 günde) % 4 yagli 7000 kg süt verimi verebilen ergin yasta 750 kg canli agirliga ve 145 cm sagri yüksekligine ulasan; saglam yapili ve saglikli; beklenen yüksek verimi verebilecek beden kapasiteli; hayvana rahat hareket yetenegi saglayacak ayak ve tirnak yapili; makinayla sagima elverisli ve kolay sagilabilen, kapasiteli bir memeye sahip genotip elde etmek ve populasyonda yayginlastirmak.
Damizlik Degeri (süt) = süt verimi x eko.katsayi + yag verimi x eko.katsayi
Damizlik Degeri(sinif.)= sagri yük. x eko.katsayi +
..+ tirnak x eko.katsayi
Top.Dam.Deg.= DDsüt x Ag.Katsayisi + DDsin x Ag.Katsayisi
4 Islah Modeli:
Planlanacak islah programlari, suni tohumlamaya dayali yürütülen denenmis boga elde etme ve bunlardan etkin yararlanmayi hedefleyen programlardir.
Bu programlarda, aday boga ana ve babalari damizlik degerlerine göre seçilir; bunlardan elde edilen erkek buzagilar döllerine göre degerlendirilmek üzere teste tabi (döl kontrolü) tutulur; döl kontrolünde basarili olanlar denenmis boga olarak suni tohumlamada kullanilir.
Bu nitelikteki programlarin temel özelligi populasyonda beklenen genetik ilerlemenin agirlikla babalarin seçimiyle gerçeklestirilmesidir.
Damizlik degeri yüksek ineklerden yararlanma oranini yükseltmek amaciyla çoklu yumurtlatma (süper ovulasyon) ve embriyo transferi gibi biyoteknolojileri kullanan modeller kosullarin uygun olmasi halinde gelecekte dikkate alinabilirler.
5 Islah Programlarinda Öngörülen Faaliyetler:
a) Populasyon ve Çalisma Alanini Tanimlama
Islah amaci tanimlandiktan sonra, islah programina dogrudan ve dolayli katilacak olan populasyonun ve bu populasyonun yaygin oldugu bölgeler tanimlanir.
Populasyon taniminda, toplam inek sayisi, isletme sayisi, tohumlama orani gibi parametrelerin yanisira populasyon analizi sonucunda elde edilebilen (ekonomik öneme sahip özellikler bakimindan) verim seviyesi, kayitli ve kayitsiz inek sayisi gibi bilgiler açik bir biçimde yer alirlar.
Programin uygulanacagi alani tanimlarken, öncelikle ulasim ve üretim imkanlari üzerinde durulur. Faaliyetleri etkiliyebilecek organizasyonlar da bu tanim içerisinde yer almalidirlar.
b) Islah Populasyonu
Soykütügüne kayitli, verimleri kontrol edilen ve denenmis ya da aday boga spermalariyla tohumlanan ineklerin olusturdugu grup, islah populasyonu olarak adlandirilir. Islah çalismalari bu populasyonda yapilir ve burada elde edilen genetik ilerleme populasyonu olusturan diger hayvanlara suni tohumlama yoluyla aktarilir.
Islah populasyonunun büyük olmasi damizlik çalismalarinin basarisini dogrudan etkiler. Asgari sayi 10.000 bas inek olarak kabul edilebilir. Bunun yaninda islah populasyonunun ana populasyon içindeki payi en az % 10 olmalidir. Bu oran, populasyonu temsil etmek ve ona etkin ve ekonomik hizmet etmek ile ilgilidir.
Islah populasyonunda yapilan soykütügü, verim kontrolleri ve tohumlama faaliyetlerinin ilgili talimatlara uygun bir sekilde yapilmasi zorunludur.
c) Damizlik Deger Tahminleri
Damizlik deger tahmini talimati geregince her 6 ayda bir damizlik deger tahminleri yapilir ve yayinlanir.
d) Boga Analarinin Seçimi
Damizlik deger sonuçlarina bagli olarak en basarili inekler boga anasi adayi olarak seçilirler. Bu inekler görevli bir islah komisyonu tarafindan yerinde incelenerek uygun görülenlerin sahipleri ile sözlesme yapilir. Sözlesme ineklerin komisyon tarafindan önerilecek bir boganin spermasiyla tohumlanmasini ve erkek buzagi dogmasi halinde, dogumu izleyen ilk 6-16 hafta içerisinde islah programini yürüten kurulusa, önceden belirlenen bir bedel karsiliginda satisini kapsamalidir.
Her yil aday boga anasi olarak seçilen inek sayisi, islah populasyonundaki inek sayisinin % 5ini asmamalidir.
e) Boga Babalarinin Seçimi
Programin basarisinin temelini olusturan boga babasi seçimi, damizlik deger tahminleri sonuçlarina bakilarak düzenli bir sekilde en az 6 aylik araliklarla yapilir. Gelecek kusakta damizlik olarak kullanilacak bogalarin elde edilmesi amaciyla boga analarini tohumlayacak olan bu bogalar, boga anasi sayisina bagli olarak en az 2 bas/yil seklinde seçilir.
Baska islah programlarindan ve sürülerinden elde edilmis seçkin bogalar da boga babasi olarak kullanilabilir.
Kusaklararasi süreyi kisaltmak ve tohumlamalari planli uygulayabilmek amaciyla boga babalari en fazla 1 yillik bir süre için boga analarini tohumlamada kullanilirlar. Daha sonra bu bogalarin spermalari damizlik sürüyü olusturan diger ineklerin tohumlanmasinda kullanilmak amaciyla satisa sunulur.
f) Döl Kontrolü (Progeny Test)
Boga babalari ve yapay tohumlamada kullanilacak diger bogalari belirlemek amaciyla, çiftlestirme programindan elde edilen erkek buzagilar bir program dahilinde düzenli olarak izlenir. Belirlenen verim özellikleri dikkate alinarak en basarili olanlar seçilir. Basarisiz olanlar kesime gönderilir ve spermalari imha edilir veya islah programi disindaki üretim sürülerinde kullanilir.
Döl Kontrolünde asagidaki özellikler dikkate alinmalidir.
- Tohumlanan ineklerde geri dönmeme orani (Non-Return) orani
- Tohumlanan ineklerde ölü ve zor dogum olaylari
- Deneme altindaki boganin 1. laktasyonda bulunan ve tesadüfen seçilmis en az 20 kizinin siniflandirma sonuçlari
- Deneme altindaki boganin en az 30 kizinin 305 gün süt verimi (yag ve protein verimleri gelecekte dikkate alinmalidir).
6 Islah Programinin Onayi ve Takibi:
- Islah programi Tarim ve Köyisleri Bakanligi tarafindan onaylandiktan sonra uygulamaya konulabilir.
- Programda yapilan her türlü degisiklikler Tarim ve Köyisleri Bakanliginin onayina sunulmak zorundadir.
- Tarim ve Köyisleri Bakanligi uygulamadaki gelismeleri izlemek ve sapma olmasi halinde onayini geri çekmek yetki ve sorumlulugundadir.
- Bir bölgede birden fazla kurulus islah programi çalismasi yürütemez.
- Islah programini uygulayacak kurulus, bölgede soykütügü sistemi veri toplamadan sorumlu kurulustan kayitlari alabilecegine dair taahhütname almali veya isbirligi protokolü yapmalidir.
Damizlik Süt Sigirlarinda
Soykütügü Talimati
Amaç: Hayvancilikta verimliligin temelini teskil eden bir soykütügü sisteminin yürütülmesi amaçlanmistir.
Tanim:
Soykütügü; dünyaca taninmis ve/veya Türkiyede mahalli olarak gelistirilmis irklarin özelliklerini gösteren sigirlarin irk özelliklerinin ve verim seviyelerinin iyilestirilmesi amaciyla, teknik açidan genetik özelliklerini tespit ederek irk ile ilgili üretim ve seleksiyon aktivitelerini yönlendirmek ve bu sayede ekonomik degerlendirmeyi yapabilmek için olusturulan bir sistemdir.
Soykütügü yalnizca damizlik hayvanlarin soy bilgilerini degil, ekonomik açidan önemli verim özellikleri ile ilgili bilgileri ve bunlara iliskin degerlendirme sonuçlarini da içermekte olup soykütügü sistemi asagidaki konu ve faaliyetleri içerir.
1- Tanimlama
2- Süt Verim Denetlemeleri
3- Siniflandirma
4- Dogum, Buzagilama, Tohumlama ve Sürüden Ayrilma Kayitlari
5- Soykütügü Belgesi
6- Islah Programi
7- Döl Verimi
8- Damizlik Deger Tahmini
Uygulama Sekli:
Soykütügü sistemi 2 temel faaliyeti içerir:
a) Veri toplanmasi : Tanimlama, süt verim denetlemeleri, siniflandirma ve dogum, buzagilama, tohumlama, sürüden ayrilma kayitlari konularininin yürütülmesi.
b) Toplanan verilerin : Soykütügü belgesi, islah programi, döl verimi, damizlik deger degerlendirilmesi tahmini konularinin yürütülmesi.
- Soykütügü sisteminin konulari ve sisteme hizmet eden faaliyetlerle ilgili talimatlar ekler halinde verilmistir.
- Soykütügü sisteminin veri toplama ile ilgili unsurlari, bir ilde bir irk için Bakanlik veya yetki verdigi bir kurulus tarafindan Bakanlik talimatlari dogrultusunda yürütülür.
- Soykütügü sistemini yürütmek üzere Bakanliga müracaat eden kurulus; bu faaliyette yararlanacagi imkanlarini (personel, araç, donanim, laboratuar vb.) tanimlamak, en az bir yillik çalisma programi hazirlamak ve çalismalarini tarafsizlik ilkelerine uygun olarak gerçeklestireceklerini taahhüt etmek zorundadirlar.
Yetki verilen kurulusun çalismalari her yil denetlenir ve kurallara uymayanlardan yetki geri alinir.
TALIMAT NO: 1
Süt Sigirlarinda Tanimlama
1- Amaç:
Sigirlarla ilgili faaliyetlerde sigirlarin tek tek taninmasi ve herhangi bir karisikliga meydan vermeden kayit edilmelerini saglamak bu talimatin amacidir.
2- Tanimlama:
Bir isletmedeki tüm sigirlar tanimlanmak zorundadir.
Soykütügü sistemine giren sigirlarin tanimlanmasinda 2 unsur vardir.
A) Isim : Sigirlara asagidaki hususlar dikkate alinarak isim verilir.
- Isim, en fazla 30 harf ve araliktan olusmali, toplumun din ve ahlak kurallarina aykiri olmamalidir.
- Disilerde ananin, erkeklerde babanin isminin bas harfi ile baslayan isimler tercih edilir.
- Isimlerde rakam kullanilmaz. Ör: Ayse-2 vb.
- Ayni isletmede bir isim, 15 yil geçmeden ayni cinsiyette bir baska hayvan için kullanilamaz.
- Isim seçimi kurallar dahilinde olmak kaydiyla, yetistirici tarafindan yapilir.
B) Numara:
1- Numaralama Sistemi: Numaralamada asagidaki sistem uygulanir.
- Bir hayvana verilecek numara 14 haneden olusur.
- Ilk iki hane ülke kodudur ve TR olarak isaretlenir.
- 3. ve 4. haneler (2 hane) il kodunu ( trafik il kodu )gösterir.
- 5. - 9. haneler ( 5 hane ) il içi isletme numarasidir. Numara yeterli oldugu sürece rakamlarla, daha sonra son hanesi harf olacak sekilde belirtilir.
- 10.-14. haneler ( 5 hane ) il içi hayvan numarasidir. Numara yeterli oldugu sürece rakamlarla, daha sonra son hanesi harf olacak sekilde belirtilir.
ÖRNEK: TR060001500028 - Türkiyede, Ankarada, 15 numarali isletmede, 28 numarali hayvan.
ÖRNEK: TR060001A0005C- Türkiyede, Ankarada, 1A numarali isletmede, 5C numarali hayvan.
- Bir sigira verilmis olan soykütügü numarasi; hayvanin yasami boyunca tasiyacagi ve hiçbir sekilde degistirilmeyecek (satis sonucu il, isletme ve ülke degistirme gibi gerekçeler dahil) bir numaradir ve 15 yil içinde herhangi bir sekilde bir baska sigira verilemez.
2- Numaralama Küpesinin Özellikleri:
- Hayvanlarin numaralanmasi, TKB-TÜGEM tarafindan önerilen kaliteli, 2 parçali ve baskili plastik numaralama küpeleri ile yapilir.
- Plastik küpenin rengi saridir.
- Soykütügü numarasi, asagidaki örnekte görüldügü sekilde basilir. Numaralama küpesinde isletme numarasinin yazilmasi sart degildir; Çünkü sigirin numarasi, isletme içi degil, il içi seri numarasidir. Istendiginde bosluk kismina silinmeyen kalemle yazilabilir.
- Küpenin üst kisminda soykütügü konusunda Bakanliktan yetki alan ve küpeyi takan kurulusun simgesi veya kisaltilmis adi bir daire içinde basilir. Bu simgenin çapi en az 1.5 cm dir.
- Orta kisminda ülke ve il (trafik) kodu yazilir. Bu bölümde yer alan harf ve numaralarin büyüklügü 0.8 -1.00 cm dir.
- En alt kisminda hayvanin il içi numarasi yazilir. Buradaki rakamlar 1.5 2.0 cm arasinda degisebilir.
- Rakam ve harf gruplarinin birbirinden uzakligi en az 0.5 cm dir.
- Plastik küpenin arka parçasina yalnizca hayvanin il içi seri numarasi yazilir ve rakam büyüklükleri en az 1 cm dir.
3- Numaralama Küpesinin Takilmasi:
- Bir ilde numaralama küpesi düzenleme ve takma TKB-TÜGEM veya yetki verdigi kurulus tarafindan yapilir.
- Bir isletmede dogan buzagilar 6 hafta içerisinde numaralanir. Yetistirici numaralamanin zamaninda yapilmasindan sorumludur.
- Küpe, hayvanin sol kulagina takilir; fakat istenirse 2 kulaga da ayni numara takilabilir.
- Bir hayvana verilen soykütügü numarasi, Türkiyenin her yerinde geçerli olup hiçbir sekilde degistirilemez.
- Takilan bir küpenin herhangi bir sekilde düsmesi halinde gerekli saptamadan sonra bos bir plastik küpeye silinmeyen (permanent) bir kalemle numaranin tamami veya en azindan il içi hayvan numarasi (son 5 hane) yazilarak yeniden hayvanin kulagina takilir.
4- Soykütügüne Yeni Kayit:
- Sistemin disinda olup da soykütügüne girecek sigirlarin herbiri için EK 1deki Soykütügüne Kayit Formu doldurulur ve ildeki soykütügü bilgi islem merkezinde dosyalanir.
- Sigirlarin soykütügüne ilk kez kayit edilebilmeleri için Tarim Il Müdürlügü veya yetki verilen kurulusun uzmanlari tarafindan sigirin ilgili irkin özelliklerini gösterdigine dair onayi aranir. Soykütügüne Kayit Formunun ilgili uzman tarafindan imzalanmis olmasi, sözkonusu onayin alinmis oldugu anlamini tasir. Form uzman ve yetistirici tarafindan imzalanmak zorundadir.
- Ithal edilen damizlik sigirlar orjinal kulak numaralari degistirilmeksizin ulusal soykütügüne kayit edilirler. Bu hayvanlara yeni soykütügü numarasi verilmez ve yeni küpe takilmaz. Ancak; metal kulak küpesi tasiyan sigirlarin taninmasini kolaylastirmak amaciyla, bu sigirlara, orjinal numaralarinin eksiksiz bir sekilde yazildigi plastik kulak küpesi takilabilir. Kulak numarasinda (küpesinde) ülke kodu olmayan sigirlar, geldigi ülkeye göre asagidaki ülke kodu basa getirilerek kayit edilirler.
ÜLKE
KOD
ÜLKE
KOD
Almanya
DE
Hollanda
NL
Fransa
FR
Danimarka
DK
Belçika
BE
Irlanda
EI
Yunanistan
GR
Ispanya
ES
Portekiz
PT
Israil
IL
Kanada
CD
Luksemburg
LU
ABD
US
Isviçre
CH
Italya
IT
Ingiltere
GB
Avusturya
AU
5- Spermalarin Kaydi:
a) Yerli Üretim: Soykütügüne kayitli olmayan yerli üretim spermalarin kaydinda, boganin üretici kurulus veya firma tarafindan hazirlanan katalogu veya belgesi olmak zorundadir. Bilgi ve belgesi olmayan bogalar soykütügüne kayit edilemez. Belgedeki bilgiler soykütügüne kayit edilir ve belge dosyalanir.
b) Ithal Sperma: Soykütügüne kayitli olmayan ve ithal edilmis spermalar, damizlik belgesindeki bilgilere göre soykütügüne kayit edilir. Ilgili damizlik belgesi, ithalatçi firma veya Bakanliktan temin edilir.
EK: 1
TALIMAT NO: 2
Süt Sigirlarinda Süt Verim Denetlemeleri
1 Amaç:
Türkiye damizlik sigir yetistiriciliginde verim kontrolleri çalismalarini uluslararasi standartlara uygun bir sekilde düzenlemek ve birörnekliligi saglamak amaçlanmistir.
2 Temel Esaslar:
a) Verimleri denetlenecek her bir inegin kontrol gününde verdigi süt miktari, sütündeki yag ve imkanlar ölçüsünde protein oranlari belirlenir.
b) Verimleri denetlenecek ineklerin Tanimlama talimatnamesi uyarinca numaralanmis ve soykütügüne kayit edilmis olmasi zorunludur.
c) Bir isletmede bulunan ayni irktan tüm ineklerin verimleri denetlenir.
3 Yetki:
Bir ilde süt verim denetlemelerini yapma yetkisi, Bakanlikça soykütügü sistemini yürütmeye yetkili kilinan kurulusa aittir.
Süt verim denetlemelerini yapma yetkisi almak üzere Bakanliga müracaat eden kurulus, bu faaliyette yararlanacaklari imkanlarini (personel, araç, donanim, laboratuar vb.) açik bir sekilde tanimlamak ve çalismalarini tarafsizlik ve objektiflik ilkelerine uygun olarak dogru biçimde gerçeklestireceklerini taahhüt etmek zorundadirlar.
Sütte yag, protein vb. analizleri yapmak üzere, gerektiginde basvuran kurulusa ait olmayan bir laboratuardan da yararlanilabilir.
4 Denetleme Yili:
Denetleme yili 365 gün, artik yillarda 366 gün olup her yil 1 Ocakta baslar.
5 Personel:
Süt verim denetlemeleri ile ilgili görevlendirilecek personel (uzman, denetmen veya kontrolör) ile yetistiriciler, Bakanligin tespit edecegi araliklarla Bakanlik veya yetki verilen kurulus tarafindan düzenlenen veya düzenlettirilen egitim çalismalarina katilirlar.
Denetmenlere, yetkilendirilen kurulus tarafindan görevlerine dair bir belge verilir.
6 Yöntem:
Süt verim denetlemelerinde asagidaki iki yöntemden birisi kullanilir.
a) A-Yöntemi (Memur): Denetlemeler görevlendirilen ve yetki verilen kisilerce yapilir.
b) B-Yöntemi (Beyan): Denetlemeler yetistirici tarafindan yapilir veya yaptirilir.
7 Çalisma Kurallari:
- Günde 2 sagim yapilan isletmelerde denetleme aksam sagimiyla baslar, sabah sagimiyla bitirilir. Günde 3 sagim yapilan isletmelerde ise denetlemeye ögle sagimiyla baslanir ve sabah sagimiyla tamamlanir.
- Denetleme tarihi aksam sagiminin yapildigi tarihdir.
- Laktasyona yeni baslayan bir inegin süt verimi en erken buzagilamayi izleyen 5. günün aksami kontrol edilir.
- Denetlemeler, denetleme yili içerisinde yag ve protein orani için 3 ayi geçmeyen araliklarla en az 4 defa yapilmalidir.
- Denetmen önemli bir gerekçe olmamasi halinde, yil boyunca geçerli olan bir denetleme programini (süt ölçüm tarihleri) yetistiricinin de onayini alarak hazirlar.
- Yetistirici veya verim kontrolörü hazirlanan program uyarinca her ayin belirli bir gününde süt verimini ölçmek ve bilgi islemden kendisine verilen formlara kayit etmekle yükümlüdür.
- Denetmen, denetleme programinda öngörülen kontrol tarihini izleyen gün dolu formlari almak ve bir sonraki ay için bos formlari iletmek üzere isletmeyi ziyaret eder.
- Denetmen, bu talimatnameye uygun olarak süt verim denetlemeleri yapma kosullarinin isletmede olup olmadigina karar verir ve bu kosullara sahip olmadigini belirledigi isletmeleri, kosullari saglayincaya kadar süt verim denetlemelerinden çikarir. Bu süre 6 ayi geçerse, isletme soykütügü sisteminden de çikartilir.
- B-Yönteminde (beyan), verilerin dogru olmadigini tespit eden denetmen birinci uyaridan sonra tekrar yanlis bilgi veren isletmenin soykütügünden çikarilmasi için tutanak tutar, yetistiriciye uyari yazisi yazilir ve yanlis bilgi vermenin tekrari durumunda isletme soykütügünden çikarilir.
8 Süt Miktari, Sütte Yag ve Protein Oraninin Belirlenmesi, Süt Örneklerinin Alinmasi
- Verim tespiti amaciyla yapilan denetleme sagimlari sirasinda her bir inegin süt verimi, soykütügü sistemini yürüten kurumca saglanan, asgari 250 gr duyarli ölçekli süt ölçüm kovasi veya süt ölçüm aletleriyle belirlenir.
- Yetkili kurulus tarafindan verilmeyen veya uygun görülmeyen aletler süt verimini belirlemede kullanilamaz. Ölçümde kullanilan aletler yilda en az bir kez mutlaka denetmen tarafindan incelenir ve kullanimina izin verilen aletler kullanilabilir.
- Kullanilan aletlerin güvenilirliklerinden yetistirici sorumlu olup, herhangi bir süphe halinde süt verim denetlemeleri yinelenir veya daha önceki kontrol sagimlari dikkate alinarak o dönem verimi tahmin edilir; bunlar mümkün olmaz ise isletmeden alinan veriler iptal edilir.
- Denetleme dönemi, yani iki verim kontrolü araligi 25 günden kisa, 35 günden uzun olamaz.
- Isletme sahibi veya verim kontrolörü, her ay sagilan her bir inegin ne kadar süt verdigini ölçmek, elde ettigi degerleri süt kontrol formlarina islemek ve bu formlari bilgi islem merkezine iletmekle yükümlüdür.
- Isletme sahibi, süt kontrollerini yapacagi günleri denetmenle birlikte planlamak ve hazirlanacak bu plana uymak zorundadir.
- Bilgi islem, isletmeden gelen verileri en kisa sürede bilgisayara kaydetmek ve en geç 35 gün içerisinde ilgili formlari ve isletmeye gidecek bilgileri isletmeye göndermek zorundadir.
- Yetkili kurulus tarafindan yetistiricinin kullanimina sunulacak olan sütte yag ve protein orani tespitinde kullanilacak süt örnegi siseleri birörnek olmalidir.
- Sütte yag ve protein tespiti amaçli çalismalar isletmede en az yilda 4 defa (esit araliklarla ve en fazla 3 ay araliklarla) yapilacaktir. Bir bireyin bu bilgilerinin degerlendirmeye alinabilmesi için her laktasyon için en az 3 kontrol sonucu bulunmalidir.
- Süreç içerisinde hedef, yag ve protein oranlari tespitinin aylik araliklarla yapilmasidir.
- Süt örnekleri denetleme günü boyunca (24 saat) yapilan sagimlarda elde edilen sütü temsil edecek sekilde alinir. Numune memeden degil sagim bitiminde toplam sütten alinir .Süt numuneleri aliminda asagidaki iki yöntemden birisi kullanilir:
a) Önce aksam sagiminda elde edilen süt karistirilarak süt örnek sisesinin yarisi kadar siseye doldurulur ve sisenin agzi derhal sikica kapatilir. Daha sonra sabah sagimindan alinan esit miktardaki süt siseye doldurulup sikica kapatildiktan sonra tasima kabina konur.
b) Süt örnekleri, almasikli yöntemle birincide sabah sagimindan elde edilen sütten, takip eden ikincide aksam sagimindan elde edilen sütten alinip, siseye doldurulup sikica kapatildiktan sonra tasima kabina konur.
- Süt numunesi alindiktan sonra sisenin üzerine inegin numarasi yazilir ve ilgili forma kayit edilir.
- Süt numuneleri analiz için en kisa sürede ve uygun kosullarda yetkili kurulusa ait veya anlasmali bir laboratuara gönderilir.
9 Süt Verim Denetlemelerinde Güvenilirlik
- Güvenilirlik tespiti, Tarim ve Köyisleri Bakanligi veya Soykütügü Sistemini yürütmekle yetkili kurulus tarafindan yapilir. Güvenilirlik tespiti için görevlendirilecek kisiler tarafsiz olup, halen süt verim kontrolü yapmakta olan kisiler (verim kontrolörü) güvenilirlik tespiti görevini üstlenemezler.
- Güvenilirlik tespiti, beyan yöntemiyle yapilan süt verim kontrollerinde her ay isletmelerin en az % 5inde yapilir. Memur yönteminde ise en az %1inde güvenilirlik tespiti yapilir.
- Güvenilirlik tespiti, verim kontrolü yapilan günün hemen ertesinde 1-3 gün içerisinde yapilir. Inekler normal sagim saatlerinde sagilir.
- Güvenilirlik tespitinde elde edilen sonuçlar, süt verim denetlemelerinde alinan sonuçlarla karsilastirilir ve asagidaki sapmalar belirlenir. Bu bilgilere dayali olarak güvenilirlik hakkinda karar verilir.
a) Inek basina bireysel sapmalar ve bunlarin ortalamasi
b) Güvenilirlik tespiti ile süt verim kontrolü degerleri arasindaki sapmalarin standart sapmasi test edilip (es yapma ile mukayese veya T testi ile) dogrulugu belirlenir.
- Beyan yönteminde, yetistirici tarafindan bildirilen sonuçlarin dogrulugundan süphelenildiginde kontrol gününden sonra en geç 1 hafta içinde denetim sagimi denetmenlerce yapilir. Ayni zamanda yetistiricinin süt alicilarina sattigi günlük süt miktarlari ile ilgili kayitlar alinir ve bildirilen sonuçlar ile karsilastirilir.
- Herhangi bir sekilde hile oldugu saptanan veriler degerlendirme disi birakilir ve bu durum ilgili yerlere (bilgi islem, yönetim vb.) bildirilir.
- Süt verimini yükseltmek amaciyla hormon kullanimi yasaktir.
10 Süt Verimini Hesaplama Yöntemi
A- Denetleme döneminde mutlak süt veriminin hesaplanmasi
Kontrol sagimlari sirasinda belirlenen süt verimleri, kullanilan aletlerin saglikli olmasi halinde herhangi bir düzeltme yapilmaksizin mutlak süt verimi olarak kabul edilirler; ancak hasta olan veya yavru atan ineklerin durumu mutlaka kontrol formunda belirtilir ve bu bilgiler soykütügüne (bilgisayar programina) kayit edilir.
Hesaplamalarda TRAPEZ veya INTERPOLASYON YÖNTEMI olarak taninan yöntem kullanilir. Buna göre, denetleme dönemi, bir önceki denetleme günü ile bir sonraki denetleme günü arasinda kalan süredir. Bu süre 25 günden kisa, 35 günden uzun olamaz.
- Dönem basinda ve sonunda belirlenen süt verimlerinin ortalamasi, denetleme döneminin ortalama günlük süt verimi olarak kabul edilir. Bu ortalama verim ile denetleme dönemindeki gün sayisi çarpildiginda aylik süt verimi elde edilir.
- Buzagilamadan sonra yapilan ilk kontrolde elde edilen süt verimi, buzagilamadan ilk kontrol tarihine kadar geçen sürede ortalama günlük süt verimi olarak kabul edilir.
- Kuruya çikmadan önce yapilan kontrolde belirlenen süt verimi, kuruya çikincaya kadarki süre için ortalama günlük süt verimi olarak kabul edilir.
- Kuruya çikma tarihi belirsiz ise, ortalama dönem süresinin yarisi kadar süreyle inegin sagildigi kabul edilerek son dönem için hesaplama yapilir.
- Kuruya çikmadan buzagilayan ineklerin tamamladigi laktasyonun son dönem süresi, buzagilamadan bir gün öncesine kadar sürdügü kabul edilir.
- Kontrol döneminde sürüden çikarilmis olan ineklerin aylik süt verimi, sürüden çiktigi tarihe kadar hesaplanir.
B- Eksik verilerin tahmin edilerek tamamlanmasi
- Eksik veri tahmini sadece bir dönem için yapilir.
- Denetleme yapilmayan bir dönem için, yani iki bilinen kontrol arasi süre 35 günden uzun 70 günden kisa ise önceki ve/veya sonraki dönemde elde edilen veriler kullanilarak ölçüm yapilmayan o dönem için hesaplanir.
- Eksik olan dönem öncesi ve sonrasindaki denetleme sonuçlari belirlenmis ise bunlarin ortalamasi eksik dönemin degeri olarak kabul edilir.
- Buzagilama tarihi ile ilk kontrol tarihi arasindaki süre 70 günden fazla ise laktasyon verim hesabi yapilmaz. 70 günden az ise belirlenmis olan süt verimi (yag ve protein oranlari dahil) tüm dönem için geçerli kabul edilir.
- Kontrol yapilmayan dönemden bir sonraki dönemde inek kuruya çikmis ise bir önceki dönemin süt verimi degerinin yarisi, protein ve yag oranlarinin aynisi eksik dönemin verimi olarak kabul edilir.
- Kontrol yapilmayan bir dönemden bir sonraki dönemde inek sürüden çikmis ise ve eksik kontrolden önceki iki döneme ait süt verimleri biliniyorsa (a ve b), bunlarin ortalamasindan farklari çikarilarak eksik dönem hesaplanir ( (a+b)/2 - (a-b) ). Aksi halde, eksik dönem için hesaplama yapilmaz.
C- Yag ve protein verimlerinin hesaplanmasi
- Yag ve protein verimlerinin hesaplanmasinda önceden süt verimi için tanitilan yöntem kullanilir.
- Oran olarak belirlenen yag ve protein degerleri, sözkonusu dönemin süt verimi ile çarpilarak yag ve protein verimi bulunur.
D- Hesaplanacak verimler
Yapilan verim denetlemelerinden elde edilen veriler kullanilarak her bir inek için asagidaki degerler hesaplanir.
- 305 gün laktasyon süt verimi. 305 günden az süren laktasyonlarin uzunlugu, kendi süreleri kadar kabul edilir, süt verimi için 305 güne kadar süt veriyormuscasina islem yapilmaz.
- Ortalama 305 gün laktasyon süt verimi
- Yag ve/veya protein orani
- Yag ve/veya protein verimi
- Yillik süt verimi
- Ortalama yillik süt verimi
- Ömür boyu süt verimi
Ayrica, Ortalama isletme (sürü) verimi de hesaplanir.
E- Verilerin güvenilirlikleri
- Herhangi bir sekilde hile oldugu saptanan veriler degerlendirme disi birakilir.
- Bilimsel sinirlar disinda kalan veriler degerlendirmeye tabii tutulmaz.
11 Verilerin Korunmasi ve Muhafazasi
Her isletme için her bir denetleme dönemi ve yili ile ilgili verim kontrol sonuçlari kaybolmayacak ve karistirilmayacak bir sekilde kayit edilir.
Laktasyon veya yillik süt verimi hesaplamalarinda kullanilan kontrol verilerinin en az 2 yil süreyle yararlanilabilir halde korunmasi gereklidir.
12 Yillik Süt Verimlerinin Hesaplanmasi
- Yil boyunca (Ocak-Aralik) yapilan tüm kontrollerde isletmede oldugu belirlenen inekler, yilin ilk 2 ayinda buzagilamis olan düveler ve yilin son 2 ayinda sürüden çikarilmis olan ineklerin süt verimleri 365 (veya 366) gün üzerinden hesaplanir ve A ile isaretlenirler. Bu gruba girmeyen inekler ise B ile isaretlenirler ve bunlar için kismi yillik verimler hesaplanir.
- Yillik süt verimi hesaplamasinda A grubu inekler için 365 gün esas alinirken, B grubu inekler için sagilmaya basladiklari günden itibaren veya sürüden çikarildiklari güne kadar geçen süre dikkate alinir. Isletmedeki inek sayisi da buna göre hesaplanir. Burada her bir A inegi 1 olarak kabul edilirken, B inekleri isletmede göründükleri gün sayisinin 365 güne orani kadar dikkate alinirlar (örnegin 183 gün görünen inek 0.5 bas olarak kabul edilir).
- Süt verimi hesaplanmasinda TRAPEZ yöntemi kullanilir.
13 Kismi Verimlerin Tahmin Edilmesi
- Damizlik deger tahminlerinde kullanilan laktasyon sayisinin artirilmasi, laktasyonunu tamamlamamis ineklerin de degerlendirilmeye alinarak erken yasta damizlik degerlerinin hesaplanabilmesi amaciyla, en az bir verim kontrolü bilinen laktasyon süt verimleri, kismi verim katsayilari kullanilarak tahmin edilir.
- Kismi verim katsayilari her yil sonunda mevcut veriler kullanilarak yeniden tahmin edilir.
14 Rapor
Soykütügü sistemini yürütmekle yetkili kurulus, her yilin sonunda yetkili makamlara ayrintili bir rapor hazirlayip sunmakla yükümlüdür. Raporda yil içinde yapilan çalismalar, mevcut durum, sonuçlar, karsilasilan sorunlar ve izleyecek yil için planlanan çalismalar hakkinda aydinlatici bilgiler bulunur.
TALIMAT NO: 3
Damizlik Sigirlarda Dis Görünüse Göre Siniflandirma
1 Amaç
Daha yüksek süt, et ve döl verimli, daha dayanikli ve uzun ömürlü hayvanlarin elde edilmesine yardimci olacak dis görünüs özelliklerden yararlanarak damizlik sigirlarin siniflandirilmalarinda birörnekligi saglamak bu talimatin amacidir.
2 Tanim
Bir hayvanin damizlik için uygunlugunu belirlemek amaci ile süt, et ve döl verimleri gibi ölçülebilen özellikleri yaninda ekonomik açidan önemli olmalarina ragmen ancak görsel olarak belirlenebilen özelliklerine de bakilmalidir. Bu amaçla hayvanin dis görünüs özelliklerinin belirlenmesine Dis Görünüse Göre Siniflandirma denilir.
3 Yetki
- Siniflandirma faaliyeti, soykütügü sistemini yürütmekle yetkili kuruluslarca yapilir.
- Dileyen her kisi siniflandirma yapamaz.
- Siniflandirma uzmanlari, Bakanligin veya yetkili kuruluslarin düzenleyecegi merkezi bir yerde toplu egitimden geçmis olmak zorundadir.
- Siniflandirma, kisisel bir degerlendirme olup, ölçü ve tartiya degil siniflandirmayi yapan kisinin deger yargisina dayanir. Bunun için siniflandirmacida olmasi gereken özellikler sunlardir:
- Siniflandirmasi yapilan irki çok iyi tanimalidir.
- Siniflandirmaci hayalinde irkin ideal tipini sekillendirmeli ve bu idealden ayrilan noktalari kolayca görebilmelidir.
- Siniflandirmaci bu konularda egitim görmüs olmalidir.
- Diger siniflandirmacilarla aralarinda fark olmamasi için toplu egitimlere katilmis olmalidir.
- Yeterli tecrübeye sahip olmalidir.
4 Siniflandirma Zamani
- Her inek 1. buzagilamasindan sonra 2. - 5. aylar (30 - 150 gün) arasinda mutlaka siniflandirilir.
- Ileriki laktasyonlarda siniflandirma istenirse tekrarlanabilir.
- Her hayvan hayatinda en az bir kere buzagilamasindan sonraki 2. - 5. aylar (30 - 150 gün) arasinda mutlaka siniflandirilir.
5 Siniflandirma Yöntemi
Dis görünüs özelliklerine göre siniflandirmada farkli amaçlara hizmet eden 2 yöntem vardir. Siniflandirma yaparken her iki yöntem birden kullanilacaktir.
A) 100 puan üzerinden siniflandirma:
- Inekler 100 puan üzerinden degerlendirilir ve aldiklari puana göre asagidaki sekilde siniflandirilir.
> 90 Mükemmel : Bir inek ancak 3. buzagisindan sonra bu puana ulasabilir.
85 -89 Çok iyi : 1. ve 2. laktasyondaki ineklerde maksimum puan 88 dir. Bunlar içinden boga analari seçilir.
80 - 84 Iyi : Damizlik kullanim
75 - 79 orta : Damizlik Kullanim
70 - 74 Yeterli : Damizlik Kullanimda dikkat !
65 69 Zayif : Sürüden çikarilmasi faydali
- Damizlik sigirlar 100 puan üzerinden siniflandirilirken vücut 4 bölüme ayrilarak degerlendirilir. Her bir bölümün toplam puandaki agirligi da farklidir.
a) Süt Tipi : % 15
b) Beden : % 20
c) Ayak ve Bacaklar : % 25
d) Meme : % 40
- Her bölüm 100 puan üzerinden degerlendirmeye tabii tutulur. Daha sonra 100 üzerinden bulunan bu 4 deger her bölüme verilen agirlik orani ile çarpilarak toplanir ve 100 üzerinden siniflandirma puani bulunur.
Örnek:
Bölüm
Puani
Agirlik
( % )
Siniflandirma Puani
Süt Tipi
82
15
12.3
Beden
80
20
16.0
Ayak ve Bacaklar
75
25
18.6
Meme
84
40
33.6
TOPLAM PUAN
80.5 = 81
B- Dogrusal (Linear) tanimlama:
- Bu yöntemde inekler iyi ya da kötü olarak siniflandirilmaz, dis görünüs bakimindan mevcut durum ortaya konur. Amaç, degerlendirme degil tanimlamaktir.
- Dogrusal tanimlama yöntemi, bogalarin kizlarinin dis görünüsüne bakarak o boganin döllerinin dis görünüs özelliklerinin tesbitinde kullanilir.
- Yöntemin bir diger önemli kullanim alani, amaçli çiftlestirmedir. Islah amaçli çiftlestirme yapabilmek için bogalarin ve çiftlestirilecek hayvanin dis görünüs özelliklerinin bilinmesi gerekir. Aksi halde dis görünüs ihmal edilecek ve sadece verimlerine göre rastgele çiftlestirme yapilacaktir ki, bu da gelecek nesilin amaç dogrultusunda degistirilmesini imkansiz kilacak, gelecek nesil sansa birakilmis olacaktir.
- Dogrusal tanimlamada uluslararasi kabul görmüs 14 standart özellik olup Türkiyede de bu özellikler ile hayvanlari daha iyi tanimlamamizi saglayacak 3 özellik daha olmak üzere toplam 17 özellik kullanilacaktir. Bu özellikler Ek 1 ve Ek 2de verilmistir.
- Her bir özellik için (1. özellik olan vücut yüksekligi hariç) 1-9 arasi puanlama yapilir. Bu puanlama Ek 2deki semalarda oldugu gibi yapilir.
C- Bogalarin kendi özelliklerinden yararlanarak siniflandirma
- Damizlik adayi bogalarda siniflandirma 1 yas dolayindayken yapilir. Siniflandirmanin basarili olabilmesi amaciyla aday bogalar toplu olarak ve halka açik bir ortamda degerlendirilir.
- Kalitsal hastalik ve deformasyonlar degerlendirmede dikkate alinir.
6 Siniflandirma Kapsamindaki Özellikler
Siniflandirmada kullanilan özellikler, hayvanlarin verim potansiyellerini tahmin etmede yararlanilabilecek özellikler olmalidir. Damizlikta kullanmayi önleyen özellikler de siniflandirma kapsaminda degerlendirilir. Sözkonusu özellikler Ek 1, Ek 2 ve Ek 3de belirtilmistir.
7 Toplanacak ve Degerlendirilecek Asgari Veriler
Siniflandirilan sigirlar ile ilgili en azindan su bilgilerin toplanmasi ve bilgi islem merkezine bildirilmesi gerekir. Bilgi islemde olan bilgilerin tekrar bildirilmesine gerek yoktur.
- Ineklerde: Kulak numarasi, buzagilama ve siniflandirma tarihleri, laktasyon sayisi, siniflandiran uzmanin kodu (veya adi,soyadi)
- Bogalarda: Kulak numarasi, dogum ve siniflandirma tarihleri, siniflandiran uzmanin kodu (veya adi,soyadi)
8 Siniflandirmada Kayit Islemi
- Siniflandirmaci, siniflandirma yapilacak isletmeye giderken iki suret olarak hazirlanacak formu yanina alacak ve ilgili bilgileri ve degerlendirme sonuçlarini bu forma kaydedecektir.
- Siniflandirma formu bir isletmedeki 5 hayvan için kullanilabilir. Besden fazla hayvan degerlendirilecekse ikinci bir form kullanilir.
- Bu formun bir sureti isletmeciye birakilacak ve boga seçiminde kullanimi için bilgi verilecek, diger nüshadaki bilgiler bilgisayara kaydedildikten sonra dosyalanacaktir.
Form (Ek 3) 5 ana bölümden olusmaktadir.
1.Bölüm:
- Isletme No: Isletmenin soykütügü numarasi yazilir.
- Isletme Sahibi: isletmenin sahibinin adi ve soyadi yazilir.
- Adres: Isletmenin bulundugu köy, ilçe ve ili yazilir.
- Tarih: Siniflandirmanin yapildigi günün tarihi yazilir.
- Siniflandirmaci: Siniflandirmayi yapan uzmanin adi soyadi yazilir.
2. Bölüm:
- Inek No: Degerlendirilecek inegin kulak numarasi yazilir.
- Laktasyon No: Degerlendirilecek inegin kaçinci laktasyonu oldugu yazilir.
- Son Buzagilama Tarihi: Degerlendirilecek inegin son buzagilama tarihi yazilir.
3. Bölüm: 100 puan üzerinden siniflandirma
- Süt Tipi : 100 puan üzerinden siniflandirma puani yazilir.
- Beden : 100 puan üzerinden siniflandirma puani yazilir.
- Ayak ve Bacaklar : 100 puan üzerinden siniflandirma puani yazilir.
- Meme : 100 puan üzerinden siniflandirma puani yazilir.
4. Bölüm: Dogrusal Tanimlama
Buradaki 17 özellik için 1 - 9 arasi puanlama yapilir ve yazilir.
1. özellik ( vücut yüksekligi) cm olarak ölçülür ve yazilir.
5. Bölüm: Eksiklikler / Izlenimler
Hayvanda görülen eksiklikler / izlenimler (X) isareti ile tespit edilir.
Döl Verimi
1 Amaç:
Bu talimatname, damizlik olarak kullanilan boga ve ineklerin döl veriminin belirlenmesi amaciyla hazirlanmistir.
2 Yetki:
Damizlik boga ve ineklerin döl verimleri ile ilgili kayitlarin tutulmasina ve elde edilen verilerin degerlendirilmesine Tarim ve Köyisleri Bakanligi ve/veya soykütügü sistemini yürütme yetkisini alan kurulus yetkilidir.
3 Temel Esaslar:
- Tohumlamada kullanilan boga ve diger hayvanlar ilgili talimata göre numaralanmis ve kayit altina alinmis olmalidir.
- Gerek duyulan tohumlama kayitlari ilgili talimat uyarinca ve güvenilir olmali, bununla ilgili önlemler alinmali.
- Buzagilama kayitlari ilgili talimatlar uyarinca dogru ve güvenilir olmali.
4 Döl Verimi Ölçütleri:
a) Boganin Asma Davranimi:
Tohumlamada kullanilan bogalarla ilgili libido, suni vajeni kabul etme ve sperma sagim sayisi özellikleri bu kriter için sperma üretme merkezlerinde kayit edilirler.
b) Sperma Kalitesi:
Sperma miktari (mililitre olarak ejekulat) payette çözülmeden sonra sperma yogunlugu ve hareketi.
c) Geri Dönmeme Orani (Non-Return-Rate):
Geri dönmeme orani (GDO), bogalarin tohumladigi inekler ve kizlari dikkate alinarak iki sekilde hesaplanir. Bogalar için yapilan hesaplamalarda boganin kendisine ait veriler kullanilirken, disiler için boga kizlarina ait verilerden yararlanilir.
Bogalar için GDO, tohumlamadan sonra 56. güne kadar tekrar kizginlik göstermeyen ineklerin orani olarak hesaplanir (Tohumlama günü hesaplama disidir). Kizlara dayali GDO ise bir boganin kizlarinin 90. güne kadar yeniden kizginlik göstermeyenlerin orani anlamina gelir.
d) Tohumlama indeksi:
Gebelik basina ortalama tohumlama sayisi anlamini tasir. Bu Süre en fazla 1. tohumlamadan sonraki 120 günlük dönemi kapsar. Bu dönem içinde sürüden çikarilan ve bir daha verileri kayit edilemeyen inekler de (gebe kalmis kabul edilerek) tohumlama indeksi hesaplamasina dahil edilir.
Ayni günde yapilan birden fazla doz sperma ile tohumlama degerlendirme disi birakilir.
e) Buzagilama - Ilk Tohumlama Arasi Süre:
Buzagilama tarihi ile 1. tohumlama arasinda kalan süredir. Buzagilama günü degerlendirme disi birakilir.
f) Servis Periyodu ( Buzagilama - Gebe Kalma Arasi Süre):
Buzagilama tarihi ile en son tohumlama tarihi (gebe kaldigi tarih) arasinda geçen süredir. Buzagilama günü degerlendirme disi birakilir.
g) Buzagilama Araligi:
Iki buzagilama arasinda geçen süredir.
h) Dogan Buzagi Sayisi ve Ikizlik Orani:
i) Dogum Tipi:
Dogum tipi üçe ayrilir ve su sekilde kayit edilir.
- Normal dogum: Bir kisinin yardimiyla mekanik yardim malzemesi kullanilmadan gerçeklesen dogumlar,
- Zor dogum: Çok sayida kisi ve mekanik yardim malzemesi kullanilarak veya Veteriner Hekim müdahalesi ile gerçeklesen dogumlar,
- Ölü Dogum: Dogumda buzaginin ölü olarak dogmasi.) Sürüden Çikarilma Nedenleri:
Sürüden çikarilma nedenleri asagidaki sekilde gruplanabilir ve kodlanarak soykütügüne kayit edilir:
- Damizlik veya üretim amaçli satis,
- Kasaplik satis,
- Ölüm
- Yaslilik,
- Verim düsüklügü,
- Döl tutmama,
- Hastalik,
D is görünüs (siniflandirma) yetersizligi,
- Meme yangisi,
- Ayak Bozukluklari,
- Diger (istege bagli sebepler).
5 Degerlendirme:
En azindan asagidaki degerlerin hesaplanmasi ve kullanima sunulmasi zorunludur:
a) Bogalar için:
- GDO, 56. güne göre (tohumladigi ineklerden erkeklere ait döl verimi)
- GDO, 90. güne göre (disi döllerinden)
- Dogum tipi gruplari orani: Aday bogalarla çiftlestirilen tüm disilerin buzagilamalari dikkate alinir. Ölü, ikiz ve çoguz dogumlar hesaplama disi tutulur.
b) Inekler için:
- Dogan buzagi sayisi,
- Ortalama buzagilama araligi.
6 Yayinlama:
- Bogalara ait GDO degerleri 56. gün esasina göre en az 300 tohumlamasindan, 90. gün esasina göre ise en az 50 kizindan veriler elde edildiginde hesaplanir ve yayinlanir.
- Dogum tipi ve buzagi kayiplari ile ilgili sonuçlar, en az 50 ilkine buzagilamis inekten veya 150 inekten elde edilmis ise yayinlanir Boga ve ineklerle ilgili döl verim sonuçlari yilda en az bir kez yayinlanir (Bülten veya konu ile ilgili bir yayinda).
Damizlik Deger Tahmini
1 Amaç:
Türkiyede Sigir yetistiriciliginde damizlik deger tahminlerinin yapilmasinda birörnekligi saglamak ve uluslararasi çalismalarda geçerliligini saglamak bu talimatin amacidir.
2 Yetki:
Damizlik deger tahminlerinin yapilmasi, Tarim ve Köyisleri Bakanligi veya Bakanligin yetki verdigi kurulus tarafindan yapilir veya yaptirilir.
3 Genel Kurallar:
a) Tahmin Yöntem ve Modeli:
Damizlik sigirlarin verim ve akrabalik ile ilgili verilerinden en iyi sekilde yararlanarak damizlik degerlerini tahmin edebilmek için BLUP-Animal Model (Best Linear Unbiased Prediction Animal Model) kullanilir.
Burada amaç, her bir damizlik sigir için süt verimi (305 günlük süt miktari ve gelecekte de yag ve protein verimi) ile siniflandirma özelliklerinin damizlik degerlerini tahmin etmektir. Tahminlerde 1., 2., 3. laktasyon süt verimleri kullanilir.
b) Damizlik Degerlendirmede Baslangiç Yili:
Damizlik deger tahmini, belirli bir buzagilama yilindan (baslangiç yili) itibaren kendi verimleri olan inekler ve bunlarin en az 1 kusaktan anne ve babalari için yapilir.
Baslangiç yili, tahminin yapildigi tarihden en az 10 yil öncesi alinir. Bu süre uzmanlarca yeniden belirlenebilir.
c) Damizlik Sigir Populasyonu:
Birbirleri arasinda kan bagi (soy bagi) olan ayni irktan, damizlik faaliyetler (verim kontrolleri, soykütügü ve suni tohumlama) kapsaminda bulunan damizlik sigirlarin olusturdugu sigir varligina Damizlik Sigir Populasyonu adi verilir.
Populasyondaki tüm sigirlarin damizlik deger tahminleri çalismalarina dahil edilmesi hedeflenmelidir.
4 Damizlik Deger Tahmini Verileri:
a) Süt Verimleri
- Damizlik deger tahminlerinde, soykütügüne kayitli 305-gün süt ve yapilabilirse yag ve protein verimleri kullanilir.
- Tahminlerde 1., 2., 3. laktasyonlara ait veriler kullanilir.
- Laktasyon süresi 220 günün altinda olan laktasyonlar degerlendirme disidir.
- Süt verimi 2.000 kgin altinda olan laktasyonlar degerlendirmeye alinmaz.
- Buzagilama araligi 270 günden az 650 günden fazla olan veriler düzeltilir veya degerlendirme disi tutulur.
- Tahminlerde, henüz devam etmekte olan laktasyonlar da, o populasyon için hesaplanan katsayilar yardimiyla 305-güne tamamlanarak kullanilabilirler.
b) Soykütügü Verileri:
- Hayvana ve cedlerine ait soy bilgileri olmalidir.
- Soy bilgileri olmayan hayvanlar ve cedler için genetik gruplar olusturulur.
c) Siniflandirma verileri:
- Ilgili talimatlar geregi yapilan siniflandirma verileri kullanilir.
- Siniflandirma degerlendirmenin yapildigi tüm populasyonu kapsarsa degerlendirmeye alinir.
5 Yöntem:
- Damizlik deger tahmininde BLUP-Animal Model kullanilir.
- Bu modelde genetik ve çevre faktörleri birarada dikkate alinir.
- Populasyona ait kalitim derecesi ile fenotipik ve genetik korrelasyonlar ve varyanslar tahmin edilmek zorundadir.
Bir sigira ait damizlik deger iki kisima ayrilabilir.
1) Ebeveynlerinin damizlik degerine bagli olarak Beklenen Damizlik Degeri
2) Kendine ve yavrularina ait verimlere bagli olarak Hesaplanan Damizlik Degeri
Ebeveyleri bilinmeyen sigirlar için beklenen damizlik deger yerine, olusturulan genetik gruplara ait degerler kullanilir.
6 Standartlastirma (Kiyaslama Kusagi):
Damizlik degerlerinin anlasilabilirligini yükseltmek amaciyla belirli bir dönem taban (baz) olarak kabul edilir, bu dönem o a esitlenir ve diger dönemler buna göre düzeltilerek standartlastirilir.
Taban dönem bogalar ve inekler için ayri ayri belirlenir.
- Bogalarda: degerlendirmenin yapildigi yildan 9,10,11 yil önce dogmus bogalarin damizlik degerlerinin ortalamasi taban olarak alinir. Her yil Temmuz ayinda taban 1 yil ileri kaydirilir.
- Ineklerde: 5 yil önce dogan ineklerin damizlik degerlerinin ortalamasi taban kabul edilir. Ancak bu her 5 yilda bir kez degistirilir.
Standartlastirilmis Damizlik Degeri (SDD):
SDD = 100 + [(DD-Taban DD) / SS] x 12
Esitlikteki;
DD : her hayvana ait damizlik degerini
Taban DD : Taban dönemin ortalama damizlik degerini
SS : Damizlik degerlerinin standart sapmasini
12 : Sabit bir çarpim faktörü (bir st. sapma birimi karsiligi)
100 : Sabit toplama faktörünü
ifade eder.
7 Isabet Derecesi:
Damizlik degerlerin isabet derecesidir. Kiz ve laktasyon sayisina göre degisir.
8 Yayinlama:
a) Yayinlanma sekli:
Damizlik degerlendirme sonuçlari yazili olarak yayinlanir.
b) Yayinlamada aranan ön kosullar:
Damizlik degerleri yalnizca yeterli bilgilere sahip olan sigirlar için yayinlanir.
- Inekler; kendi verimleri belli olmali,
- Bogalar; en az 5 isletmede en az 10 kizi dikkate alinarak tahmin edilen damizlik degerine ve en az % 50 isabet derecesine sahip olmak
- Genç sigirlar; ana, baba ve annenin babasina ait damizlik degerlerinden hesaplanmis damizlik degerine sahip olmak.
c) Yayinlarda yer alacak asgari veriler:
Bogalarda:
- 1. laktasyonunu tamamlamis kizlarinin sayisi,
- Bu kizlarinin yetistirildigi isletme sayisi,
- Süt ile mümkün oldugunda yag ve protein verimlerine ait damizlik degeri,
- Standartlastirilmis damizlik degeri,
- Damizlik degerlerinin isabet derecesi.
Ineklerde:
- Degerlendirilen laktasyon sayisi
- Süt ile mümkün oldugunda yag ve protein verimlerine ait damizlik degeri,
- Standartlastirilmis damizlik degeri,
- Damizlik degerlerinin isabet derecesi.
9 Çalismalarin Denetlenmesi Dökümanlastirilmasi ve Gelismelere Uyumu:
a) Denetleme:
- Damizlik degerlendirmede kullanilan model ve programlarin karmasik yapilarindan dolayi en geç 3 yilda bir test edilmesi gerekir.
- Modelle ilgili yapilmasi gereken degisiklik bu konuda uzman en az 2 üniversite ögretim üyesinin görüs destegini almis olmalidir.
b) Dökümanlastirma:
Kullanilan damizlik deger tahmini yöntemi, modeli ve kistaslarla ilgili yapilan çalismalar dökümanlastirilmak zorundadir.
- Yöntem ve modelin içerigi,
- Damizlik degerlendirmede hangi verilerin kullanildigi,
- Isabet derecesinin hesaplanmasi,
- Standartlastirma verileri,
- Taban dönem (Kiyaslama kusagi) ve verileri,
- Kullanilan dogum ve buzagilama yillari,
- Kullanilan genetik ve fenotipik parametreler,
- Ilgili agirlik katsayilari,
- Kismi verimlerden tahminde kullanilan katsayilar,
- Degerlendirme disi birakma kriterleri
- Gerek duyulabilecek bilgiler.
c)
d) Gelismelere uyum:
Damizlik degerlendirmede kullanilacak program ve modeller bilimsel ve teknik gelismelere uyarlanabilecek ve gelistirilebilecek durumda olmalidir.
SUNI TOHUMLAMA
··Hayvansal üretimin artirilmasinin bugün için geçerli iki yolu vardir. Bunlar birim basina düsen verimi artirmak ve yüksek verimli irklarin devamliligini saglamaktir. Bunun için en ekonomik ve etkili yolda suni tohumlamadir. Bu amaçla 1980 yilinda 226.000 bas sigir suni tohumlama yolu ile tohumlanmisken 1997 yilinda bu rakam 728.120 , 1998 yilinda 723.218, 1999 yilinda da 692.153 bas olmustur. Ancak, 1999 yilinda yurt içinde üretilen 1.570.325 doz ve yurt disindan ithal edilen 357.987 doz, toplam 1.928.312 doz, sperma miktarina bakildiginda yurt içinde yapilan suni tohumlama rakaminin 1 Milyon basa ulastigi görülecektir.
·· ..Ülkemizde yapilan suni tohumlamada kullanilan spermanin büyükbir kismi Bakanligimiza bagli olarak çalisan Halkali, Lalahan, Karaköy suni tohumlama laboratuarlarinda üretilmektedir. Bunun yani sira yurt disindan da ithal sperma özel sektör tarafindan yurdumuza getirilmektedir. 1998 yilinda 505.213 doz, 1999 yilinda da 357.987 doz yurt disindan sperma ithal edilmistir. Izmir Ilinde bulunan Menemen suni tohumlama laboratuari Türkiye Damizlik Sigir Yetistirici Birlikleri Merkez Birligi ile Bakanligimiz arasinda varilan anlasma geregi ortaklasa kullanilacaktir. Menemen Suni Tohumlama Laboratuarinda Döl Kontrolü Projesi yürütülecektir. Istanbul-Halkali suni tohumlama laboratuarinin ise özel sektörle ortaklasa kullanimini saglamak için çalismalarimiz sürdürülmekte olup bu konuda gerekli teknik sartnameler hazirlanmistir. Bu laboratuarlarin disinda özel sektörün bu sahaya egilebilmesi ve tesvik edilebilmesi için çikarilan kanunlarla Izmir de iki, Istanbul ve Adana illerinde de birer adet olmak üzere özel sektör tarafindan toplam dört adet suni tohumlama laboratuarinin kurulmasi saglanmistir. Bakanligimiza bagli olarak çalisan Lalahan Suni Tohumlama Laboratuarinda 46, Istanbul- Halkali da 10, Samsun-Karaköy de 62 bas, Özel laboratuarlardan Genotek Firmasinda 10, Istanbul Veteriner Fakültesinde 14, Sadek te 11, Ege-Vet te 13 bas , toplam 166 bas suni tohumlama bogasi mevcuttur
·· ..Suni tohumlama konusunda yilda ortalama olarak 20-25 arasinda suni tohumlama kursu düzenlenmekte ve bu kurslarda ortalama 350-500 arasinda eleman egitime tabi tutularak basarili olanlara sertifika verilmektedir. Bilahare 30 Ocak 1985 tarih ve 18651 Sayili Resmi Gazete de yer alan Sigir Suni Tohumlamasi Yapacak Özel ve Tüzel Kisilerin Uyacaklari Esaslar Hakkindaki Yönetmelik hükümlerine göre suni tohumlama faaliyetinde bulunabilmek için Bakanligimizdan izin alan 1994 yilindan 1999 yilina kadar toplam 402 Veteriner Hekiminin ve yillara göre egitime tabi tutulan elemanlarin tablosu asagida verilmistir.
·· Suni tohumlama hizmetlerinin yurt sathinda yayginlastirilmasiamaciyla suni tohumlama özel sektör kuruluslarina da açilmistir. Bu uygulamayi tesvik amaciyla özel sektörce tohumlanarak gebe birakilan inek basina: kalkinmada 1. Derecede öncelikli illerde 10.000 TL. , 2. Derece de öncelikli illerde 8.000 TL. , diger illerde 6.000 TL. , tesvik primi ödenmektedir.
·· Kamu sektöründeki elemanlar için ise 1998 yilinda döl tutan inek basina kalkinmada öncelikli illerde 200.000 TL., diger illerde 100.000 TL. prim ödenmektedir. Ayrica basari durumlarina göre 1 veya 2 maas ikramiye ödemesi yapilmaktadir.
·· Ayrica koyun ve keçi suni tohumlamasi yapan Veteriner Hekim ve Veteriner Saglik Teknisyenlerine % 60 gebelik saglamak kosuluyla beher bas koyun ve keçi suni tohumlamasina 50.000 T.L/ bas prim ödenmektedir.
·· Halen suni tohumlama saha çalismalari 80 ilde , 631 ilçe ve 11834köyde 520 seyyar 250 sabit tohumlama ekibi ile sürdürülmektedir. 4.7 Milyon tohumlanabilir inek sayisi göz önüne alindiginda ekip sayilari yetersiz kalmaktadir. Ekip sayilari 1996 yilindan itibaren düsüs göstermektedir. Ancak 904 Sayili Islahi Hayvanat Kanununa ek olarak çikarilan 4084 Sayili kanunla suni ve tabii tohumlama ücretli hale getirilmis ve özel sektörde bu saha içine çekilmistir. Halen mesleklerini serbest olarak icra eden veteriner hekimler muhtelif sehirlerde suni tohumlama faaliyetlerini sürdürmektedir.
·· Ülkemizdeki hayvan populasyonunun verim kabiliyetlerini yükseltmek ve yüksek verim kabiliyetlerine sahip hayvan irklarimizin devamliligini saglamak için bilhassa suni tohumlama büyük önem arz etmektedir. Ülkemizde 1998 yili D.I.E. nin verilerine göre 1.733.000 bas kültür irki, 4.695.000 bas melez , 4.603.000 bas yerli irk mevcuttur. Bu mevcut içinde sagilan hayvan sayisi 879.841 kültür, 2.346.093 melez, 2.263.109 bas yerli irktir. Bu mevcudun ancak % 15- 20isi suni tohumlama metodu ile tohumlanabilmektedir. Yukarda belirtilen sagmal inek sayisinin % 50sinin suni tohumlama metodu ile tohumlanabilmesi için bir ekibin 1000 bas tohumladigi düsünüldügünde 2387 ekibe ihtiyaç duyuldugu görülecektir. 2000 yilinda 710 ekibimizin oldugu ve buna ilaveten 460 serbest veteriner hekimin özellikle bati illerinde suni tohumlama yaptigi göz önüne alindiginda bu rakamin 1217 ekip olarak ortaya çikacagi görülecektir.
·· ..Bakanligimizin özverili çalismalari sonucu yapilan islah çalismalari ile 1998 yili D.I.E. nin verilerine göre ortalama süt verimi hayvan basina (sigir) 1609 kg a, ortalama karkas agirligi da 163 kg. a yükseltilmistir. Ancak bu rakamlar hayvanciligi gelismis ülkelerle karsilastirildiginda hem tohumlanan hayvan adedi olarak hem de verim özellikleri bakimindan oldukça yetersiz kalmaktadir. Bu nedenle 2000li yillarda olusmasi muhtemel et ve süt açiginin kapatilabilmesi için en etkili ve ucuz yöntem olan suni tohumlama faaliyetlerine gereken önem verilmelidir.
·· ..Suni tohumlama faaliyetlerinin yurt çapinda benimsetilerek yayginlastirilabilmesi için suni tohumlama sonucu dogan yavru bazinda ve özel tesebbüsün suni tohumlama ekibi kurmasi ile ilgili bir destekleme projesi üzerinde hazirliklar yapilarak bitirilmistir.
SIGIRLARIN SÜNGERIMSI BEYIN HASTALIGI
(Bovine Spongiform Encephalopathy)
Bovine spongiform encephalopathy (BSE), sigirlarin merkezi sinir sistemini etkiliyen, yavas ilerleyen, dejeneratif ve ölümle sonuçlanan bir hastaligidir. Hastalik yaygin olarak Deli inek hastaligi (mad cow disease) olarakta isimlendirilmektedir.
BSE nakledilebilir spongiform encephalopathy (Transmissible spongiform encephalopathy-TSE) grubunda yer alan bir hastalik olarak siniflandirilmaktadir.
Hastalik ilk defa Kasim 1986da Ingilterede teshis edilmistir. Daha sonra Belçika, Danimarka, Fransa, Almanya, Irlanda, Italya, Liechtenstein, Lüksemburg, Hollanda, Portekiz, Ispanya, Isviçrede ki hayvanlarda da görülmüstür. Kanada, Falkland Adalari, Kuveyt ve Ummanda ise hastaligin ithal edilen hayvanlarda görüldügü bildirilmistir.
Epidemiyoloji:
Epidemiyolojik veriler, BSEnin asil kaynaginin kontamine yemlerin tüketilmesi oldugunu göstermistir. Fakat yemlerdeki BSEnin asil kaynagi henüz tam açiklik kazanmamistir. Bu konuda baslica 4 görüs bulunmaktadir.
Bu görüslerden epidemiyolojik verilerle en çok destekleneni; hastaligin kaynaginin koyunlardaki scrapie hastaligi oldugudur. Scrapie en az iki yüzyildir Ingilteredeki koyunlarda görülmektedir. 1980lere dogru Ingilteredeki koyun popoulasyonunda önemli bir artis olmus ve muhtemelen koyunlardaki scrapie hastaligida artmistir.
Diger bir görüs; Ingilteredeki sigirlarda BSEnin nadirende olsa mevcut oldugu ve rendering islemleri sirasinda etkenin imha olmayarak sigir yemleri ile hastaliga neden oldugudur.
Scrapienin sigirlar için enfeksiyöz olan yeni bir susunun ortaya çiktigi, et-kemik unu ile sigir yemlerine karistigi ve ithal edilen Afrika kemik unlarindan kaynaklandigi yönünde görüslerde bulunmaktadir.
Görüslerin ortak noktasi 1970/1980lerdeki rendering isletmelerindeki islem degisikligine dayanmaktadir. Ingilterede yem sanayiinde yapilan teknolojik degisiklik, özelliklede isi seviyelerindeki düsüklük neticesinde etken et kemik unlarinda yasamini sürdürerek sigirlara verilen yemler ile hastaliga neden olmustur.
BSE erkek ve disi yetiskin sigirlarda ve genellikle de 4-5 yasindaki hayvanlarda görülmektedir.
Yapilan deneysel çalismalar hastalikli beyin dokusunun, agiz yolu ile veya beyin içine enjekte edilerek buzagi, koyun, keçi, domuz, maymun, fare ve kobaylara verildiginde hastaligin olustugunu göstermistir.
Etken BSE ile dogal olarak enfekte hayvanlarin beyin dokusunda, omuriliginde ve retinasinda (gözde) tespit edilmistir. Bu nedenle bu kisimlar riskli organlar olarak tanimlanmis ve Avrupa Birligi ülkelerinde insan tüketiminde kullanilmasi yasaklanmistir. Son olarak, Avrupa Birligi 12 ayin üzerindeki yastaki sigirlarin omurilikleri, tonsilleri, gözleri ve beyinlerini içeren kafasi ile her yastaki sigirlarin doudenumdan rektuma kadar ki bagirsaklarini Nakledilebilir spongiform encephalopathy (Transmissible spongiform encephalopathy-TSE) grubu hastaliklar için spesifik risk materyali olarak belirlemistir.
BSE etkeni hayvanda saptanabilir bir immun yanit veya yangisal bir reaksiyon olusturmamaktir. Hastaligin tedavisi olmadigi gibi koruyucu asisida bulunmamaktadir.
Hastaligin Etkeni:
BSEye neden olan etkenin insanlar ve hayvanlardaki benzer hastaliklarin etkenleri ile çok fazla yakinligi bulunmaktadir.
Insan ve hayvanlarda görülen Nakledilebilir Spongiform Encephalopathyler asagida belirtilmektedir.
Hayvanlarda Görülenler
Bovine Spongiform Encephalopathy : Sigirlarda
Scrapie : Koyun ve keçilerde
Transmissible Mink Encephalopathy : Minklerde
Feline Spongiform Encephalopathy : Kedilerde
Kronik Wasting Disease : Geyiklerde
Exotic Ruminantlardaki BSE : Nyala, kudu vb.
Insanlarda Görülenler:
Kuru
Creutzfeldt-Jakob disease (CJD)
The new variant Creutzfeldt-Jakob disease (vCJD)
Gerstmann-Straüussler-Scheinker syndrome (GSSS)
Familial fatal insomnia (FFI)
BSE ve diger TSElere sebep olan etken hakkindaki bilgiler bilimsel olarak henüz tam kesinlesmemistir. Bu konudaki tartismalar halen devam etmektedir.
Etkenin bu güne kadar bilinen özelliklerin disinda özelliklere sahip bir virus, bir prion veya bir virino oldugu konusunda 3 temel teori bulunmaktir. Günümüzde BSEye neden olan etkenin prion (nükleik asit içermeyen) olarak adlandirilan bir protein partikülü (PrP) oldugu yönündeki görüs yaygin olarak kabul görmektedir.
Son yillarda yapilan çalismalar sonucunda insanlarda görülen yeni variant Creutzfeldt-Jakob (vCJD) hastaligi etkeni ile BSE etkeninin birbiri ile özdes, ayni özelliklere sahip oldugu bildirilmektedir.
Etken pek çok fiziksel ve kimyasal islemlere oldukça dayaniklidir. Tavsiye edilen fiziksel inaktivasyon derecesi otoklavda 134-138 °Cde 18 dakikadir. Ancak bu isi araligininda tamamen inaktivasyonu saglayamayabilecegi belirtilmektedir. Etken alkol, formol, ultra viyole gibi islemlere oldukça dayaniklidir.
Hastaligin Geçisi:
BSE enfekte et kemik unlarini içeren yemlerin alinmasi sonucunda ortaya çikmaktadir.
Iatrojenik (hatali uygulama, hatali enjeksiyon vb.) yolla bulasmaya bagli bir BSE vakasi bildirilmemis olmakla birlikte bu yolun potansiyel bir vasita olabilecegi belirtilmektedir.
BSEnin normal sartlarda sigirdan-sigira veya sigirdan diger hayvan türlerine geçtigine dair bir bulgu bulunmamaktadir.
Sinirli sayidaki arastirmada, çok düsük seviyede maternal veya vertikal geçisin meydana gelebilecegi ileri sürülmüstür ve bu konudaki çalismalar devam etmektedir.
Creutzfeldt-Jakob hastaliginin yeni bir varyantinin ortaya çikisi oral (agiz) yolla geçis ihtimalini de ortaya koymaktadir.
Klinik Bulgular:
BSEden etkilenen sigirlarin sinir sisteminde ilerleyen (siddeti artan) bir dejenerasyon sekillenir ve hastalik ölümle sonuçlanir.
Hastaligin inkubasyon periyodu (bir hayvanin enfekte hale geldiginden ilk hastalik belirtilerini gösterdigi ana kadar geçen zaman) 2-8 yil arasinda degisebilir.
BSEnin klinik belirtileri çok degisiklik gösterir. BSEli sigirlarin pek çogunda belirtilerin gelisimi birkaç hafta hatta ay ( 2 hafta-6 ay) alir iken nadiren çok kisa da sürebilir.
Süpheli hayvanlarin büyük bir kismi dikkatli takip edildiginde asagida belirtilen semptomlarin çogunu gösterirler.
Korku, endise
Sinirlilik, asabiyet
Beton zeminlerde yürümeye, köseleri dönmeye, kapali alanlara girmeye, kapilardan geçmeye ve süt sagdirmaya karsi isteksizlik
Insanlara ve diger sigirlara karsi saldirganlik
Sagimda tekme atma
Basi asagida tutma, bas ve boyun kismina dokunmaya asiri tepki
Ses ve isiga asiri hassasiyet
Özellikle arka ayaklarla, yüksek adimlarla yürüme
Kalkma zorluklari
Deri titremeleri
Kondüsyon, agirlik ve süt veriminde düsüsler
Siddetli burun kasintisi
Hastaligin Teshisi:
Günümüzde, canli hayvanlarda hastaligi saptayabilecek bir test bulunmamaktadir. Canli hayvanlarda klinik belirtiler kisminda yer yer alan semptomlar izlenerek süpheli hayvanlar tesbit edilebilmektedir.
Ancak BSEli hayvanlarda görülen belirtilerin bir kismi asagida belirtilen hastaliklarda da görülebilmektedir.
Hypomagnesaemia
Nervous ketosis
Encephalic listeriosis ve diger encephalitides
Polioencephalomalacia-cerebro-cortical necrosis
Intra-cranial tumours
Bu hastaliklara özgü diger belirtileri göstermeyen sadece sinir sinir sistemi hastaliklarina iliskin belirtileri gösteren 20 ayin üzerindeki bir hayvan BSE süpheli olarak degerlendirilmelidir.
Hastaligin teshisi, histopatolojik inceleme (hayvanin ölümü sonrasinda beyin dokusunun ve omuriligin mikroskopik muayenesinde karekteristik bulgularin tesbiti), immunohistolojik boyamalarda etkenin tesbiti, elektron mikroskopik muayenelerde BSE fibrillerinin görülmesi ile yapilabilmektedir.
Hastaligin varliginin tesbitine yönelik genis kapsamli taramalarda kullanilan halen Avrupa Birligi tarafindan onaylanmis 3 hizli test (Biorad, Prionic check, Enfer test sistem) bulunmaktadir. 5 adet hizli test ise inceleme safhasindadir.
Bakanligimizca Alinan Önlemler:
BSE hastaliginin ortaya çikisindan itibaren konu Bakanligimizca dikkatle izlenmektedir. Ülkemiz insan ve hayvan sagliginin korunmasi amaciyla hastalik görülen ülkelerden çift tirnakli canli hayvan, hayvan maddeleri, hayvansal orijinli yem katki maddeleri ve bu maddeleri ihtiva eden yemlerin ithal edilmesi 25.05.1990 tarihinde yasaklanmistir. Halen Avrupa Birligi ülkelerinden canli hayvan ve hayvansal ürünlerin ülkemize ithalati yapilmamaktadir.
Ülkemizde Bakanligimiza bagli Veteriner Kontrol ve Arastirma Enstitüleri bünyesindeki laboratuvarlarda, sigirlarda sinirsel bulgularla seyreden çesitli hastaliklarin teshisi maksadiyla incelenen merkezi sinir sistemi dokularinda BSEnin tanitici bulgulari tespit edilmemistir. Mevcut diger bilimsel kurumlarda da hastaligin tespit edildigine dair bir kayit bulunmamaktadir.
Bakanligimiz devam etmekte olan teshis çalismalarina ek olarak, mezbahalarda kesime alinan hayvanlarda hastalik taramasina yönelik çalismalar baslamistir. Ayrica konu ile ilgili egitici çalismalara gereken agirligi vermektedir.
Korunma ve Önlemler:
Uluslararasi Salgin Hastaliklar Ofisi (OIE)nce sagligin korunmasi amaci ile alinmasi gereken önlemlere yönelik tavsiyeleri asagida belirtilmektedir.
Hastaliktan ari ülkelerde;
Sinirsel hastaliklarin belirtisini gösteren hayvanlarin patolojik teshisinin yapilmasi,
Ithalatta canli ruminantlar ve onlarin ürünlerine karsi önlem alinmasi,
Embriyo ithalati için strateji ve politika belirlenmesi önerilmektedir.
Hastaligin görüldügü ülkelerde;
Belirlenen vakalarda hayvanlarin kesimi ve tazminat ödenmesi,
Memeli hayvanlarin islemden geçirerek yeniden kullanima sunulacak proteinlerinin kontrolü,
Sigirlarin takibi ve tanimlanmasinin etkin bir sekilde saglanmasi önerilmektedir.
Alinmasi Gereken Tibbi Önlemler:
BSEden süpheli hayvan dokulari ile temas halindeki laboratuvar çalisanlari uygun koruyucu giysiler giymeli ve fiziksel ve kimyasal muamelelerin büyük bir kismina karsi oldukça dirençli olan etkene maruz kalmamak için çok titiz çalismalidir.
Creutzfeldt-Jakob hastaliginin yeni bir varyantinin son zamanlarda ortaya çikisi, BSE etkeninin insanlar için enfektif olabilecegini göstermistir. Bu nedenle laboratuvarda alinmasi gerekli tedbirler kaza ile meydana gelebilecek iatrojenik, gözle veya agiz burun yolu ile maruz kalmalari önleyecek niteliktedir.
Ülkemizde Deli Inek Hastaligi bulunmadigi gibi, süpheli bir vakaya da rastlanmamistir. Ancak bu durumun sürdürülebilmesi için, bulasmaya vesile olabilecek her türlü risk materyalinin, hayvan beslenmesinde kullanimindan kesinlikle sakinilmalidir.
BSE (DELI INEK HASTALIGI) HASTALIGININ ÜLKEMIZDE GÖRÜLMESINI ENGELLEMEK IÇIN ALINAN VE ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER VE SEKTÖRLER ARASI ISBIRLIGININ ÖNEMI hakkinda Koruma Kontrol Genel Müdürlügünde Genel Müdür Dr. Hüseyin SUNGUR baskanliginda sektör temsilcilerinin (Beyaz Et Sanayicileri ve Damizlikçilar Birligi, Türkiye Süt, Et, Gida Sanayicileri ve Üreticileri Birligi, Veteriner Ilaç Sanayi Ithalatçi ve Ihracatçilar Birligi, Türkiye Damizlik Sigir Yetistiricileri Merkez Birligi, Türkiye Yem Sanayicileri Birligi) ve ilgili Dairelerin katilimi ile Hayvan Sagligi Hizmetleri Dairesi Baskanligi organizatörlügünde 20 Subat 2001 tarihinde toplanti gerçeklestirildi.
Kaynak:Tarim bakanligi yayinlari |